Rechtvaardige belastingen. Het thema is al zo oud als de democratie. Het is de logica zelfve dat wie meer heeft, ook meer te geven heeft. Al is het moeilijk om dit afdwingbaar te maken. Want wie meer geld heeft, kan ook meer uitgeven om de regels te ontwijken en uiteindelijk minder te betalen. Zo ontstaat een kat-en-muisspel waarin het gemeenschapsbelang het individuele dikwijls vruchteloos najaagt. De samenleving reageert daar zuchtend en verzuurd op omdat het de ondertoon van onrechtvaardigheid maar moeilijk kan verteren.

Mijn nonkel pastoor zei vroeger altijd dat hij meer geld ophaalde als hij de mensen vrij liet om iets te geven dan wanneer hij ‘geefadvies’ gaf voor de omhaling in de kerk. ‘Van nature is de mens dus eerder gul dan gierig,’ zei hij. En waarschijnlijk is dat ook zo. We zijn in wezen solidaire wezens die elke goede zaak een warm hart en soms ook een stevige duit gunnen. Stel je voor dat we de truuk van nonkel pastoor ook zouden gebruiken voor het innen van belastingen. De kans is waarschijnlijk klein dat de schatkist er beter uit zou komen dan bij een verplichte bijdrage.

Maar toch, je hoort steeds meer dat er geëxperimenteerd wordt met systemen waarin beroep wordt gedaan op het gemeenchapsbewustzijn van mensen. Kijk naar het liefhebbersvoetbal, waar matchen georganiseerd worden zonder scheidsrechter. Of naar bedrijven waarvan de medewerkers zelf hun baas, werktijden en salaris bepalen. De Braziliaanse ondernemer Ricardo Semler probeerde dit als eerste uit in zijn organisatie. Door in kleine teams te werken, was de sociale controle en verbondenheid groot genoeg om midden te houden tussen eigen en gemeenschappelijk belang. Steeds meer organisaties, ook in ons land, proberen dit vandaag uit. Met succes.

Het zijn interessante voorbeelden die aangeven dat er best wel wat rek zit op ons verantwoordelijkheidsbewustzijn. En dat het de moeite kan lonen om misschien eens na te denken over de vastgeroeste patronen in onze samenlevingsethiek. Waarbij we naast afdwingbare regels over wat je moet afstaan ook manieren zou kunnen voorstellen waarbij groot-en kleinkapitaal vrij kan bijdragen aan voor hen zinvolle maatschappijprojecten. En er ook actief aan meewerken om ze waar te maken.

Een stukje verplichte belasting dus én een stukje vrijwillige bijdrage aan wat je zinvol vindt. Bijvoorbeeld door als bedrijf mee te investeren in een sociale, groene, duurzame woon –en werkomgeving op de plek waar ze actief is. Noem het een vorm van positieve participatie. Misschien zijn vernieuwingen als deze nodig om ervoor te zorgen dat in tijden van technologische innovatie en economische disruptie de hele samenleving niet ontwricht achterblijft.